در این سری مقاله‌ها به حقوق بشر در زندان‌ها خواهیم پرداخت. مباحثی که زیر این عنوان قرار می‌گیرند بسیارند، از قوانین کلی بر اساس قوانین حقوق بشر بین‌الملل گرفته تا حق داشتن سلامت کامل جسمی و روحی زندانیان، و مدیریت زندان‌ها و زندانبانان. در این مقاله به قوانین کلی نگاهی می‌اندازیم و در یازده مقالهٔ آینده به مباحث مختلف پیرامون حقوق بشر در زندان می‌پردازیم.

قوانین کلی  

همان‌طور که می‌دانید رعایت‌کردن حقوق بشر بین‌الملل برای همهٔ کشورها و نمایندگان آنها، از جمله مقامات زندان، الزامی است. حقوق بشر همواره یک موضوع مشروع برای حقوق بین‌الملل و تحت بررسی جامعهٔ بین‌الملل بوده است. مسئولان اجرای قانون، موظف هستند که استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر را بدانند و آنها را اِعمال کنند. 

اسناد بین‌الملل حقوق بشر به‌طور واضح حقوق بشر زندانیان را حفظ می‌کند. به‌طور مثال، کنوانسیون بین‌المللی «حقوق مدنی و سیاسی» و کنوانسیون «منع شکنجه» هر دو بدون استثنا، هر نوع مجازات یا رفتار خشن، غیرانسانی و تحقیر کننده، رفتار ظالمانه و شکنجه، و رفتار غیرانسانی و تحقیر‌آمیز را ممنوع کرده‌اند. 

مادهٔ ۱ کنوانسیون منع شکنجه، اصطلاح شکنجه را چنین تفسیر کرده است: «هر عمل عمدی همراه با درد و رنج جانکاه جسمی یا روحی بر علیه فرد، به منظور اخذ اطلاعات یا اقرار از شخص مورد نظر یا شخص ثالث. همچنین تنبیه شخص مورد نظر یا شخص ثالث برای عملی که مرتکب شده، یا مظنون به ارتکاب آن است، با تهدید و اجبار و بر مبنای تبعیض، منوط به اینکه چنین درد و رنجی توسط کارگزار دستگاه حاکم یا شخصی که در سمت مأمور قرار دارد، به منظور ترغیب یا رضایت صریح یا ضمنی انجام شود.» 

درد و رنج ناشی از خصیصهٔ ذاتی یا عارضی مجازات‌های قانونی خارج از تعریف فوق است.

مادهٔ ۱۰ کنوانسیون بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی حکم می‌کند که:

• ۱) با کلیهٔ افراد که از آزادی خود محروم شده‌اند، باید با انسانیت و احترام به حیثیت ذاتی شخص انسان رفتار کرد.
• ۲) نظام زندان‌ها باید متضمن رفتاری با محکومین باشد که هدف اساسی آن اصلاح و اعادهٔ حیثیت اجتماعی زندانیان است.  

در ظاهر، دولت ایران قوانین حقوق بشر بین‌الملل درمورد شکنجه را در قوانین داخلی کشور گنجانده است. مثلاً در اصل سی‌و‌هشتم قانون اساسی آمده است: «هر‌گونه  شکنجه برای گرفتن اقرار یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت، اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است. متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود.» اما در عمل، مدارک زیادی حاکی از بی‌قانونی در اجرای شکنجه و هر نوع مجازات یا رفتار خشن، غیرانسانی و تحقیرآمیز موجود است. در مقاله‌های بعدی نگاه دقیق‌تری به قوانینی که دولت ایران و مأمورین نسبت به آن وظیفه دارند خواهیم انداخت. 

قوانین حقوق بشر در مورد شکایات و روش‌های بازرسی در زندان چنین می‌گوید:

«فردی که حقوق و آزادی‌اش نقض شده است، باید حق برخورداری از یک راه حل مؤثر که از سوی دادگاهی صالح تعیین شده است را داشته باشد. همچنین، هر زندانی باید حق آن را داشته باشد که از طرز برخورد مسئولین با خود شکایت کند. یعنی اگر زندانی فکر می‌کند که طرز رفتار مسئول یا مسئولین زندان ناعادلانه است، باید راه‌حل‌هایی وجود داشته باشند تا او بتواند بدون هراس از عواقب آن شکایت کند. شخصی که زندانی به او شکایت می‌کند نباید همان شخصی باشد که بر اساس اعمال، رفتار و تصمیمات وی چنین شکایتی تنظیم شده است. همین‌طور، روش شکایت نباید به‌گونه‌ای باشد که زندانی را از شکایت منصرف کند. مثلاً به هیچ عنوان نباید یک زندانی را به‌خاطر اینکه شکایتش ثابت نشده، نادرست بوده یا از روی سوء‌نیت و خصومت بوده است تنبیه کرد.»  

• به‌غیر از مواقعی که شکایات به‌وضوح بی‌اساس و ناچیز هستند، شکایات باید فوری و اگر درخواست شود به‌طور محرمانه مورد بررسی قرار گیرند. در صورت لزوم، باید این امکان داده شود که شکایت از سوی نمایندهٔ قانونی یا یکی از اعضای خانوادهٔ زندانی به وکالت از زندانی ارائه شود.
• هر زندانی در هنگام پذیرش، باید اطلاعات کتبی در مورد مقررات، شکایات و روند انضباطی، به زبانی که وی با آن آشنایی دارد را دریافت کند. در صورت لزوم، این قوانین باید به‌صورت لفظی توضیح داده شود.
• اگر یک شکایت رد شده یا به موقع پاسخ داده نشود، شکایت‌کننده باید حق ارائهٔ آن را به یک مقام قضایی یا سایر مقامات دیگر داشته باشد. در صورت وجود دلایل معقول، دال بر ارتکاب شکنجه یا بدرفتاری علیه یک زندانی، دولت‌ها باید تحقیقات فوری و بی‌طرفانه‌ای را به‌عمل آورند.
• در خصوص موارد مشکوکی مانند اعدام‌های غیرقانونی، اعدام‌های خودسرانه و اعدام‌های سریع، باید تحقیقات کامل، سریع و بی‌طرفانه‌ای انجام شوند. این موارد که توسط بستگان و سایر گزارش‌ها ارائه می‌شوند، حاکی از آن دارند که زندانی بر اثر مرگ غیرطبیعی در شرایطی که در بالا ذکر شد جان خود را از دست داده است. 
• زندان‌ها باید به‌طور منظم توسط بازرسان واجد شرایط و باتجربه که کاملاً از نظام زندان جدا هستند بازرسی شوند.
• هر زندانی حق دارد با بازرسان و ناظران زندان‌ها ارتباط آزادانه و محرمانه برقرار کند.
• احتیاج نیست همهٔ شکایات زندانیان الزاماً در خصوص موارد نقض حقوق بشر باشد. زندانیان ممکن است از مسائل به‌نظر کم‌اهمیت‌تر، ولی مهم برای شخص خودشان مثل تخصیص سلول، انتقال و مسائل مربوط به زندگی روزانه در زندان شکایت داشته باشند. پاسخ به چنین شکایاتی ممکن است به‌نظر مهم نباشد مخصوصاً در ارتباط با حفظ حقوق بشر. با‌این‌حال، داشتن یک روش درست شکایت و مراحل رسیدگی به آن می‌تواند:
  1. به زندانیان برای داشتن حس عدالت کمک کند؛
  2. حصول اطمینان از اینکه مسئولین زندان وظایف خود یعنی احترام به شأن ذاتی زندانیان را فراموش نکنند؛
  3. تضعیف تنش و قوی‌کردن این حس که زندان جامعهٔ منظمی است که روی اصول عدالت طبیعی کار می‌کند.